Το τέλος του κόσμου όπως τον ξέραμε
Συζητάμε με τον Καθηγητή του ΕΜΠ Δρ. Χάρη Δούκα για τα δυσοίωνα αποτελέσματα της διάσκεψης για το κλίμα, τις ενεργειακές πολιτικές στην Ελλάδα και το αν μπορούμε να ελπίζουμε σε ένα βιώσιμο μέλλον.
Η Διεθνής Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (COP26) θα μείνει στην ιστορία ως κατώτερη των ιστορικών απαιτήσεων για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.
Μετά από πιέσεις που άσκησαν Ινδία και Κίνα, η διατύπωση της τελικής συμφωνίας αποδυναμώθηκε για χάρη των ορυκτών καυσίμων, με το τελικό κείμενο να αναφέρεται σε δέσμευση για «σταδιακή μείωση» (“phase down”), αντί για «σταδιακή κατάργηση» (“phase out”) του άνθρακα. Αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που χρησιμοποιήθηκε ο καταστρεπτικός για το κλίμα όρος της «σταδιακής μείωσης». Ανάλογη αναφορά έκαναν ΗΠΑ και Κίνα στη συμφωνία για το κλίμα που υπέγραψαν στις 10 Νοεμβρίου.
Το πιο απαισιόδοξο δεδομένο είναι ότι η COP26 δεν υιοθέτησε μέτρα για τη συγκράτηση της ανόδου της θερμοκρασίας στο 1,5°C, κάτι που σύμφωνα με τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος (IPCC) θα έχει σοβαρές συνέπειες για το κλίμα. Οι δυσοίωνες εξελίξεις αφορούν και την Ελλάδα, όπου η κυβέρνηση συνεχίζει να στηρίζει το αέριο και τις εξορύξεις υδρογονανθράκων.
Για την COP26, τις ενεργειακές πολιτικές στην Ελλάδα και το αν τελικά μπορούμε να ελπίζουμε σε ένα κλιματικά βιώσιμο μέλλον, μιλήσαμε με τον Αναπληρωτή Καθηγητή στη Σχολή Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Δρ. Χάρη Δούκα, με ειδίκευση σε ζητήματα χάραξης ενεργειακής και περιβαλλοντικής πολιτικής.
Τις τελευταίες ημέρες η ανθρωπότητα ήταν στραμμένη στην COP26. Ωστόσο, η διάσκεψη δέχτηκε κριτική ότι δεν οδήγησε σε αποτελεσματικά μέτρα για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Ποιο ήταν το διακύβευμα της COP26; Στη Σύνοδο των Ηνωμένων Εθνών για το Κλίμα στη Γλασκώβη επιχειρήθηκε να διατηρηθεί «ζωντανός» ο στόχος της συγκράτησης της αύξησης της θερμοκρασίας στον πλανήτη στον 1,5°C μέχρι το τέλος του αιώνα. Σύμφωνα με την πολύ πρόσφατη έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή του ΟΗΕ, η άνοδος της μέσης θερμοκρασίας με τις σημερινές δεσμεύσεις των χωρών προβλέπεται σε 2,7°C, ενώ μπορεί να ανέβει πάνω από τους 3°C. Η συγκράτηση της θερμοκρασίας στο 1,5°C είναι το μεγαλύτερο διακύβευμα που αντιμετώπισε ποτέ η ανθρωπότητα. Εκεί διακυβεύεται το μέλλον κυρίως των επόμενων γενιών, το οποίο προβλέπεται δυστοπικό και απρόβλεπτο, μιας και ο πλανήτης εισέρχεται σε πρωτόγνωρες για την ανθρωπότητα κλιματικές συνθήκες. Και μόνο το γεγονός ότι η συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα είναι η μεγαλύτερη των τελευταίων 2 εκατομμυρίων ετών ορίζει το «απροσδιόριστο» των εξελίξεων.
Τελικά η COP26 υιοθέτησε αποτελεσματικά μέτρα ή μιλάμε για το τέλος του κόσμου όπως τον ξέραμε; Αυτό που προκύπτει τόσο από τις δεσμεύσεις των μεγάλων κυρίως ρυπαντών, όσο και την τελική συμφωνία της COP26 είναι ότι υπάρχει πάλι σημαντικό κενό μεταξύ των επιταγών της επιστήμης και των «επιταγών» που υπογράφουν οι μεγάλες χώρες και οι μεγάλες εταιρείες για τις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου. Η τελική συμφωνία δεν διασφαλίζει την τήρηση των στόχων για περιορισμό της υπερθέρμανσης κάτω από 2°C και, εάν είναι δυνατόν, στον 1,5°C. Και ναι, ο κόσμος που ξέρουμε αλλάζει ήδη. Η άνοδος της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 1,2°C που έχει ήδη συντελεστεί οδηγεί σε ακραία καιρικά φαινόμενα. Άρα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα ζήσουμε σε περιβάλλον δύσκολο στη διαβίωση. Το πόσο δύσκολο θα είναι θα καθοριστεί από το πού θα σταματήσει η βελόνα της θερμοκρασίας.
Πώς κρίνετε την απόφαση της Ελλάδας να μην συνοδεύσει την απολιγνιτοποίηση με πλήρη απανθρακοποίηση, δηλαδή εγκατάλειψη και του ορυκτού αερίου; Είναι λανθασμένη επιλογή. Απανθρακοποίηση με άνθρακα δεν γίνεται, όπως δεν γίνεται αποτοξίνωση με αλκοόλ. Η συνέχιση της χρήσης ορυκτού αερίου καθυστερεί την επίτευξη του στόχου μείωσης των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου.
Ποιες είναι οι εναλλακτικές που θα πρέπει να εφαρμόσει η Ελλάδα, ώστε να εγκαταλείψει το ορυκτό αέριο και να περάσει σε πλήρη απανθρακοποίηση; Η καλύτερη μορφή ενέργειας είναι αυτή που δεν ζητείται, αυτή που δεν καταναλώνεται. Κατ’ επέκταση, η εξοικονόμηση ενέργειας πρέπει να αποτελεί τη βασική αναπτυξιακή επιλογή για τη μετατροπή της οικονομίας μας σε μηδενικών εκπομπών. Η δεύτερη προτεραιότητα πρέπει να είναι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ). Και οι ανησυχίες για τη στοχαστικότητα των αιολικών και φωτοβολταϊκών (σ.σ.: το γεγονός ότι η ενέργεια που παράγεται από τις ΑΠΕ είναι επηρεαζόμενη από τον καιρό και δεν μπορεί να αυξομειωθεί για την κάλυψη της διαφορετικής ζήτησης μέσα στην ημέρα) καλύπτονται από άλλες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, όπως η γεωθερμία (αλήθεια γιατί την έχουμε θάψει πιο βαθιά από ό,τι είναι από μόνη της;), η βιομάζα με χρήση ενεργειακών καλλιεργειών (που αποτελεί ελκυστική λύση για αποκατάσταση χρησιμοποιημένων λιγνιτικών εδαφών), η υδροηλεκτρική, της οποίας η στοχαστικότητα είναι σε ετήσιο και όχι ημερήσιο κύκλο, και, φυσικά, η αποθήκευση ενέργειας.
Η τρέχουσα ενεργειακή κρίση, που οδήγησε σε εκτόξευση των τιμών αερίου κατά 400%, δείχνει ότι η Ελλάδα πρέπει να κινηθεί προς περισσότερο ή λιγότερο αέριο; Η ενεργειακή κρίση είναι συνδυασμός γεωπολιτικών παιχνιδιών και παιχνιδιών αγοράς. Σύμφωνα με σχετικές μελέτες, οι εταιρείες ορυκτού αερίου αποκόμισαν κέρδη 4 δισ. ήδη από την κρίση. Η απάντηση στην εκτόξευση των τιμών είναι οι ΑΠΕ, που είναι η πιο φτηνή μορφή παραγωγής ενέργειας σε όλο τον πλανήτη. Κάτι που, άλλωστε, πάντα λέγαμε ότι θα γίνει μόλις ωριμάσουν εμπορικά αφού έχουν μηδενικό κόστος καυσίμου.
Εδώ και πολλά χρόνια γίνεται συζήτηση για τις εξορύξεις πετρελαίου και αερίου στην Ελλάδα. Πώς κρίνετε αυτά τα σχέδια με φόντο την κλιματική αλλαγή; Είναι ξεπερασμένα. Σύμφωνα με τον παγκόσμιο προϋπολογισμό άνθρακα ένα πολύ μικρό ποσοστό αποθεμάτων ορυκτών καυσίμων μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Τα υπόλοιπα θα μείνουν εκεί που βρίσκονται: στο υπέδαφος. Και δεν τα χρειαζόμαστε. Οι ΑΠΕ φτάνουν και περισσεύουν.
Συχνά οι εξορύξεις υδρογονανθράκων προκρίνονται ως «γεωπολιτικό εργαλείο» στην Ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο. Μπορούν οι ΑΠΕ να παίξουν ανάλογο ρόλο; Φυσικά και μπορούν. Η θαλάσσια αιολική ενέργεια, για παράδειγμα, αναμένεται να είναι πολύ σημαντική πηγή παραγωγής ηλεκτρισμού στην Ευρώπη τα επόμενα χρόνια. Η προώθησή της, μέσω πλωτών ανεμογεννητριών, είναι απολύτως κατάλληλη για τα ελληνικά ύδατα και μπορεί να μετατρέψει το Αιγαίο σε κέντρο παραγωγής και εξαγωγής καθαρής ενέργειας. Επιπλέον, μπορεί να ενισχύσει την εγχώρια προστιθέμενη αξία και την τοπική απασχόληση, με την ανάπτυξη υποδομών σε όλο το εύρος της εφοδιαστικής αλυσίδας (λιμάνια, ναυπηγεία, βιομηχανία καλωδίων). Τέτοιες πρωτοβουλίες και θεσμικές παρεμβάσεις μπορούν να υπερβούν τη δύσκολη συζήτηση της εξόρυξης υδρογονανθράκων στη Ανατολική Μεσόγειο. Και να θέσουν την χώρα σε ρόλο πρωταγωνιστή στη νέα ενεργειακή εποχή.
Οι ΑΠΕ αποτελούν τη λύση στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Ωστόσο, συχνά υπάρχουν έντονες αντιδράσεις από τις τοπικές κοινωνίες, οι οποίες ανησυχούν ότι θα αλλοιωθούν οι περιοχές τους με τοποθέτηση δυσανάλογου αριθμού ΑΠΕ. Για ποιο λόγο πιστεύετε πως συμβαίνει αυτό; Στόχος της ενεργειακής μετάβασης θα πρέπει να είναι να μετασχηματίσει το ενεργειακό μας σύστημα σε μηδενικών εκπομπών, αλλά και να καταστήσει τον απλό καταναλωτή σε αυτοπαραγωγό ενέργειας. Ο ρόλος των ΑΠΕ, άλλωστε, λόγω του αποκεντρωμένου χαρακτήρα τους, είναι από τη φύση τους μεταρρυθμιστικός. Θέλουμε λοιπόν συμμετοχή, συνδιαμόρφωση και συνιδιοκτησία, όπου αυτό είναι δυνατό. Με συνεργατικά σχήματα όπως είναι οι Ενεργειακές Κοινότητες. Αντί όμως για αυτό, σε πολλές περιπτώσεις επιλέγεται τελικά η εγκαθίδρυση ενός μοντέλου Σαχάρας/Ασίας, δηλαδή ερημοποίησης και υποβάθμισης εργασιακών δικαιωμάτων, στους μέχρι τώρα λιγνιτικούς δήμους, και η προώθηση φαραωνικών έργων δισεκατομμυρίων στην υπόλοιπη επικράτεια. Μάλιστα, αυτά τα έργα είναι επιχορηγούμενα και από το Ταμείο Ανάκαμψης, με μονοπώλιο τεχνολογιών και επενδυτών, χωρίς τη συμμετοχή τοπικών κοινωνιών. Αυτός, άλλωστε, είναι ένας βασικός λόγος που υπάρχουν τόσο σημαντικές αντιδράσεις από τις τοπικές κοινωνίες.
Μιας και αναφέρετε το Ταμείο Ανάκαμψης, τι διαφορετικό θα προτείνατε εσείς; Να αυξηθούν, μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης, οι επενδύσεις στα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας. Οι κάτοικοι των περιοχών είναι «αποκλεισμένοι» από τις μεγάλες επενδύσεις στις ΑΠΕ, καθώς δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να προωθήσουν επενδύσεις εκατομμυρίων ευρώ. Είναι όμως «αποκλεισμένοι» και από τις μικρότερες, καθώς για αυτές δεν μπορούν να συνδεθούν στο δίκτυο. Τα δίκτυα χαμηλής και μέσης τάσης, με τα οποία συνδέονται τα μικρά έργα ΑΠΕ, είναι κορεσμένα σχεδόν σε όλη χώρα, αδυνατώντας να απορροφήσουν την παραγόμενη καθαρή ενέργεια. Την ίδια ώρα, τα μεγάλα αιολικά και φωτοβολταϊκά πάρκα, που συνδέονται κανονικά στην υψηλή τάση, μέσω των αντίστοιχων υποσταθμών που κατασκευάζονται, προχωράνε με ταχύτητα. Η αύξηση, λοιπόν, του διαθέσιμου ηλεκτρικού χώρου στη μέση και χαμηλή τάση, μέσα από τον εκσυγχρονισμό των δικτύων, και η δυνατότητα πρόσβασης σε αυτόν από όλους τους πολίτες, είναι θεμελιώδες ζήτημα ενεργειακής δημοκρατίας.
Την τελευταία περίοδο επικρατεί ένα αίσθημα παραίτησης ως προς το αν η ανθρωπότητα μπορεί να αποσοβήσει την κλιματική κατάρρευση. Το αίσθημα αδιεξόδου επιτείνεται από καταστροφές που ζούμε και στην Ελλάδα, όπως οι μεγάλες φωτιές του καλοκαιριού και οι πλημμύρες. Εσείς προσωπικά τι φοβάστε περισσότερο; Είστε αισιόδοξος για το μέλλον; Με φοβίζει πως ο χρόνος τελειώνει. Με γεμίζει όμως με αισιοδοξία η νέα γενιά, που είναι στην πρώτη γραμμή της προσπάθειας. Άλλωστε, είναι η τελευταία που έχει ακόμα το χρόνο να το καταφέρει. Χρειαζόμαστε μια νέα αφήγηση προόδου. Μια αφήγηση που να συμπεριλαμβάνει τη «διακινδύνευση» της ανθρώπινης ύπαρξης από την περιβαλλοντική και κλιματική κατάρρευση, αντί να την θυσιάζει προσπαθώντας να αυξήσει το «ακαθάριστο εγχώριο προϊόν». Μια αφήγηση που να διαθέτει ηθικό ανάστημα και πολιτικές πρακτικές για να σχεδιάζει δράσεις για τη βελτίωση της πλανητικής ισορροπίας, αντί της υποβάθμισής της, απέναντι στις υπάρχουσες δομές των ανισοτήτων. Ώστε το «αύριο» μετά την πανδημία να είναι βιώσιμο και δίκαιο για όλους.